O nome da Vila de Agolada poidera provir do latín "aqua lata" (terra brafienta), ou tamén da sua situación xeográfica, ao estar comunicada coas zonas colindantes a través de moitas pontes que foron construídas na época romana, e das que se conservan vestixios en Vilariño sobre o río Arnego; en Mourazos, Basadre, sobre o río Ulla;valiosas testemuñas da enxeñería viaria da Galicia dos séculos IX e X e da recuperación desta comarca, que daquela volve a repoboarse, afastados xa os árabes.
 |
| A Ponte Dos Cabalos, ano 970 no rio Arnego |
Dos tempos prehistóricos, que se remontan ao 3000-1800 a.c., consérvanse importantes testemuñas correspondentes á Cultura Megalítica. Os campos de túmulos exténdense ao longo destas terras; todo está sementado de mámoas nas que aparecen restos valiosos como o famoso "Tesouro de Agolada" atopado nunha mámoa do Campo do Xastre, na parroquia de Ferreiroa, e que na actualidade atopase exposto no Museo de Pontevedra e que esta formado por dous brazaletes e un torque de ouro; unha louza con grabados en zig-zag, en Coteimil; dúas mazás de pedra pulida en Lamas (Trabancas).
Entre os campos de túmulos famosos atópanse os de Pereiro en Agra, Monte Luxilde en Artoño , Monte da Carballeira en Berredo, Campo da Mámoa en Brántega, e noutros lugares como Eidián, Esperante, Vidueiros, Ferreiroa, Gurgueiro,etc...
Destacamos tamén, pola sua relevancia histórica, os moitos castros existentes neste municipio, dos que sinalaremos: o "Castro Marcelín",situado na parroquia de Merlín, vixia de cen horizontes, coas súas mámoas, as suas covas, os seus tesouros e a sua lenda da raíña Marcela. A tradición dá que nel habitou unha raiña de nome Marcela ou Marcelina, que lle deu o nome o lugar, e que deixou agochado un fabuloso tesouro detras dunha porta de pedra e das consabidas trabes de ouro, prata, alcatrán,etc. :o "Castro do Coto dos Mouros", en Trabancas; o "Castro de Vilela" en Borraxeiros; o "Castro de Buxel" en Artoño; o "Castro de Brocos", etc.
Municipio de Agolada.
Monte das mámoas 1 (+)
Campo da mámoaCoitemil 1 (+)
Monte Fonteiriño 1 (+)
Dolmen Carballeira 1 (+)
Estibadón 1 (+)
VidueirosMonte Turubelo 1 (+)
Castro Marcelín 1 (+)
Otros megalitos de Agolada
Á Idade de Bronce pertence unha machada con dúas argolas de bronce atopadas no Monte Farelo, en Trabancas.
Durante a Idade Media a Historia decorre parella a do Condado de Deza. A partir do século VI a historia do concello estivo ligada ao da zona de Deza,comarca xa configurada polos mesmos concellos que hoxe forman a Comarca de Deza. Neste século formouse o Condado do mesmo nome que a rexión , coma unha das divisións da diócese de Lugo
